Zanim pojawiło się na mapie
Jest rzeczą bezsporną, że nie można pisać o Kościele rzymskokatolickim bez uwzględnienia jego dziejów na tle historii politycznej Europy. Tak samo wiele wydarzeń, procesów i zjawisk byłoby nie zrozumiałych bez znajomości historii, celów i dążeń papiestwa, które współcześnie symbolizuje państwo Watykan. Zanim jednak pojawiło się na mapie Europy, przechodziło rozmaite zawirowania polityczno-terytorialne, co sprawia, że historia dzisiejszego Watykanu, zajmującego niewielki obszar, otoczony ze wszystkich stron terytorium Państwa Włoskiego jest niezmiernie interesująca i stosunkowo mało znana szerszej publiczności.
Miasto Papieża
W dniu 11 lutego 1929 roku z chwilą podpisania na Lateranie ugody znanej pod nazwą Traktatu Laterańskiego powołano do istnienia Państwo-Miasto Watykańskie (po włosku: Stato della Citta del Vaticano), które jest eksterytorialne, suwerenne a symbolizuje je żółto-biała flaga z tiarą i kluczami papieskimi, powiewająca na kopule katedry św. Piotra. Wraz z początkiem wskrzeszenia „Państwa Kościelnego” zastanawiano się nad nadaniem mu nazwy „Miasto Papieża”. Po ukonstytuowaniu się nowego państwa i ustanowieniu właściwej nazwy, w wielu środowiskach podjęto dyskusję, co rozumiemy pod pojęciem „Watykan”.
Przyjmuje się, że termin „Watykan” używa się podkreślając najwyższą, kierowniczą i polityczną władzę w Kościele rzymskokatolickim uwzględniając przy tym czynniki materialne leżące u podstaw tej władzy. Nazwę przyjęto w języku politycznym i w obszarze prawa, gdzie spełnia rolę posiłkową bądź redakcyjną, natomiast najczęściej używana jest w języku potocznym. W mediach nazwa państwa Watykan a Stolica Apostolska jest z reguły stosowana wymiennie. W polskiej literaturze odnajdujemy określenie „Miasto Watykańskie”. W doktrynie radzieckiej przez cały okres panowania reżimu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej stosowano termin „Watykan”.
Instytucja bez terytorialna
Należy uściślić, że nazwa „Stolica Apostolska” oznacza umiejscowienie centrum zarządzającego państwem a przede wszystkim Kościołem katolickim. W prawie międzynarodowym oznacza instytucję bez terytorialną, ale uwzględniającą naturę prawną tej instytucji z jej strukturą organizacyjną, kompetencjami, zadaniami i ponadczasowymi celami. Taka interpretacja powoduje, że mini Państwo Watykańskie nie może być całkowicie utożsamiane ze Stolicą Apostolską, albowiem ich status prawno-międzynarodowy różni się zdecydowanie. W zapisach Traktatu Laterańskiego zagwarantowano i podkreślono pełną suwerenność Watykanu na polu międzynarodowym oraz przyznano wyłączną i całkowitą władzę w tym władzę sądowniczą.
Od dawna jednak co najmniej od upadku Państwa Kościelnego (1870r.) prowadzone były dyskusje dotyczące problemu, czy Stolica Apostolska może być podmiotem prawa międzynarodowego. Podpisanie Układów Luterańskich przez Piusa XI i Benito Mussoliniego nie ucięło tej dyskusji. A przecież bogata i burzliwa historia tego skrawka ziemi o obszarze 44 hektarów potwierdza oczywiste fakty.
Nomenklatura kościelna
Wraz z pojawieniem się Państwa Watykańskiego podjęto inny problem, czy jest jeden podmiot prawa międzynarodowego (Stolica Apostolska) czy dwa (Stolica Apostolska i Państwo Watykańskie). W nomenklaturze kościelnej sprawa jest oczywista, używa się tam trzech określeń na oznaczenie władz Kościoła katolickiego: Stolica Apostolska, Kuria Rzymska i Watykan. Dla Stolicy Świętej w sposób naturalny w dziejach Watykanu sprawy kościelno-religijne zespoliły się trwale z polityczno-państwowymi a określenia Stolica Apostolska czy Stolica Święta są przyjmowane i używane w prawie międzynarodowym i pismach urzędowych. W prawie międzynarodowym uznaje się, że z chwilą utworzenia Państwa – Miasta Watykan i uzyskaniu przez niego określonego terytorium, to zgodnie z postanowieniami Traktatu, znajduje się tylko i wyłącznie pod suwerennością Stolicy Apostolskiej. Ponadto Stolica Apostolska posiadając na mocy Traktatu atrybuty państwowości, może dodatkowo występować w postaci Państwa-Miasta Watykan.
Ta dwoistość została zaakceptowana i przyznano Stolicy Apostolskiej możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych wedle uznania. Można powiedzieć, że Stolica Apostolska ma swoją siedzibę na terenie Państwa Watykańskiego, które niezaprzeczalnie wyposażone jest w atrybuty państwa świeckiego oraz, że współistnieją na zasadzie unii organicznej.
Co drugi mieszkaniec Watykanu jest dyplomatą
Sprawa zatem wydaje się wyjaśniona. Specyfika układu politycznego Watykanu polega na służebnej roli wobec Stolicy Apostolskiej. Jednak dualizm ten nie dla wszystkich jest jasny. Z jednej strony jako Stolica Apostolska jest siedzibą papieża i władz centralnych instancji Kościoła rzymskokatolickiego (obejmuje papieża oraz kongregacje, trybunały i urzędy), posiada XX wiekową tradycję dyplomatyczną, ale z drugiej jednak strony to Watykan posiada instytucje potrzebne do funkcjonowania państwa, działają urzędy, sąd, poczta, dworzec kolejowy, rozgłośnia radiowa i uniwersytety.
Na terenie państwa obowiązują paszporty watykańskie lub dyplomatyczne. Można powiedzieć, że prawie co drugi mieszkaniec Watykanu jest dyplomatą lub należy do najbliższej jego rodziny. Jako podmiot prawa międzynarodowego Państwo Watykańskie posiada sieć placówek dyplomatycznych, miniaturową armię i nawet więzienie. Dzisiaj Stolica Apostolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne z co najmniej 177 państwami, wliczając w to specjalne Traktaty z Rosją i Organizacją Wyzwolenia Palestyny. Tradycją jest wysyłanie do Watykanu swoich przedstawicieli w tym reprezentantów takich organizacji jak: ONZ, UNICEF, UNICEF i UNESCO.
Jest i konstytucja
To oryginalne państwo posiada oczywiście konstytucję. W dniu, kiedy ratyfikowano Układy Luterańskie, organ urzędowy Stolicy Apostolskiej, opublikował ustawy konstytucyjne nowego państwa. Teksty te podpisał suweren Pius XI. Stanowiły ustawę zasadniczą, istotny dokument określający źródła prawa, ustawy, rozporządzenia dotyczące organizacji administracji, gospodarki, bezpieczeństwa publicznego itd. Sprzyjały one utrwaleniu i poprawieniu funkcjonowania państwa papieskiego.
W państwie tym w randze konstytucji występuje Kodeks Prawa Kanonicznego ogłoszony 27 maja 1917 roku przez Benedykta XV, zapewniający stabilizację życia kościelnego, uznawany w konkordatach za fundamentalne prawo Kościoła. Jest to główne źródło prawa, zarówno dla Stolicy Apostolskiej jak też w Citta del Vaticano. Za Spiżową Bramą określano ten zbiór przepisów łacińskim mianem lex fundamentalis (ustawa zasadnicza). Kodeks ulegał przeobrażeniom dostosowując się do ducha czasów najnowszych pozostając niezbędnym dla odwoływania się do obowiązujących przepisów, na mocy, których działa rzymskokatolicka instytucja kościelna.
W latach sześćdziesiątych papież Jan XXIII ogłosił decyzję poddania innowacjom, dostosowania a nawet opracowania nowego kodeksu prawa kanonicznego. Zaczęto poszukiwać odpowiedzi: jak to wpłynie na podstawy teologiczne całego przedsięwzięcia, i czy istotę i strukturę Kościoła można określić i zdefiniować prawnie? W celu rozwiania wątpliwości, podjęto w środowisku rzymskich kurialistów i ideologów ożywioną dyskusję, w rezultacie której, projekt ten nie został uchwalony i poddano go ponownemu przepracowaniu. Oczywistym jest, że lex fundamentalis Państwa Watykańskiego, tak ważny dokument, który reguluje pod względem jurydycznym życie wewnątrzkościelne oraz skupia centralne ogniwa zarządzające Kościołem powszechnym nie powinien być uchwalony zbyt szybko, co w rzeczywistości kościelnej oznaczało wiele lat pracy nad treścią dokumentu.
Spojrzeć w przeszłość…
W latach siedemdziesiątych przyszedł czas na gruntowne przeobrażenie poprzednich kodeksów kanonicznych wychodzących ze świata „konstantyńskiego” na przełożenie ich na współczesne, przypieczętowujące nową rolę Stolicy Apostolskiej jako ośrodka struktur teokratycznych, ale jednocześnie kościelno-politycznych. Promulgowanie w 1983 roku przez Jana Pawła II nowego lex fudamentalis było wyraźną innowacją, jedną z wielu z wprowadzonych do Kościoła rzymskokatolickiego pod wpływem Vatikanum II. Miały one bezpośrednie przełożenie i niewątpliwy wpływ na życie Kościoła i prowadzone przez niego poszczególne kierunki polityki globalnej i co się z tym łączy całego Państwa Watykańskiego. Aby uświadomić sobie, czym jest współczesne centrum sprawujące pieczę nad miliardem katolików rozsianych po całym świecie, należy uważnie prześledzić jego losy, słowem spojrzeć w przeszłość…
Anna Bierska – specjalizuje się w zagadnieniach polityki wschodniej Watykanu.